۲۴ اردیبهشت ۱۲۷۰ سالروز لغو امتیاز تنباکو است که با هوشیاری علمای دینی و با هدف کوتاه کردن دست استعمارگران از جان و مال وناموس مسلمانان انجام شد.
به گزارش سرویس وبگردی پاتوق من،فتوای تاریخی آیت الله میرزا حسن شیرازی در تحریم تنباکو، توطئه‌ای را که در سال ۱۳۰۹ ه. ق به دست ناصر الدین شاه قاجار با واگذاری امتیاز دخانیات ایران به مدت پنجاه سال به انگلیسی‌ها در حال شکل گرفته بود، در نطفه نابود کرد.
ضربه بزرگ به استعماراین فتوا بزرگترین ضربه‌ای بود که بر پیکر استعمار وارد آمد. پیامی که اتحاد و ایثارگری مردم ایران در حفظ استقلال و هویت اسلامی کشور خود را به جهانیان نشان داد و زمینه ساز جریان‌های اعتراضی در مخالفت با وطن فروشی حاکمان وقت شد.
اولین تجربه مبارزه علنی علیه شاهقیام تنباکو یا نهضت تحریم تنباکو، در اعتراض به اعطای امتیاز انحصار تجارت توتون و تنباکو در سفر سوم ناصرالدین شاه قاجار به خارج از کشور شکل گرفت. این قیام اولین تجربه مبارزه علنی در ایران است که مانع از نفوذ استعمار شد.
آغاز نهضت تنباکواستعمال توتون و به ویژه تنباکو در دوره صفویه در زمان شاه عباس رواج یافت. نهضت تنباکو از سفر ناصرالدین شاه در سال ۱۲۶۸ شمسی از خاک روسیه به اروپا آغاز شد.سلسلهٔ قاجار در طول حیات خود دارای مشکلات عدیده‌ای بود که از میان آنها، مشکل استبداد و انحطاط اقتصادی از همه شاخص‌تر بود. قاجار‌ها که از یک سو با نفوذ استعمار انگلیس و از سوی دیگر با شکست‌های ایرانیان از روسیه روبه‌رو شده بودند، پیوسته تحت تأثیر بیگانگان و امپراتوری آلمان قرار داشتند.
رقابت انگلیس و روسیه برای چپاول ایران
در این بین رقابت سنتی انگلستان، امپراتوری روسیه و امپراتوری آلمان برای به دست آوردن امتیازات گوناگون در ایران به ویژه در دوران ناصرالدین‌شاه، به اوج خود رسید. مسافرت‌های شاه به خارج از کشور که اغلب به دلیل آشنایی وی با تجدد و شیوه‌های نوین حکومت‌داری صورت می‌گرفت، به دلیل فراهم نمودن هزینه‌های سفر، معمولاً با اعطای امتیازات بزرگی نیز به روس و انگلیس همراه بود.
سفر شاه به اروپا و تامین هزینه آن با وطن فروشیناصر الدین شاه قاجار در ۱۲۶۸ خورشیدی برای سومین بار به اروپا سفر کرد در همین سفر مذاکره‌هایی درارتباط با امضای قرارداد رژی (تالبوت) درباره تجارت تنباکو میان اعتماد السلطنه صدر اعظم ناصرالدین شاه و «ماژور جرالد تالبوت» از نزدیکان و مشاوران “لرد سالیسبوری” (نخست‌وزیر و وزیرامور خارجه وقت انگلیس) در شهر «برایتن» این کشور انجام شد و امین السلطان از این قراداد با عنوان گنج باد آورده یاد کرد و آن را با شاه قاجار در میان گذاشت. ناصرالدین شاه که برای تأمین هزینه سفر‌های خود به اروپا با مشکلات مالی مواجه بود با اعطای این امتیاز موافقت کرد؛ و پس از مراجعت به ایران قراردادی را با تالبوت صاحب کمپانی رژی منعقد کرد.”بدین ترتیب امتیاز تجارت توتون و تنباکو به مدت ۵۰ سال به تالبوت اعطا شد. “**شرایط قرارداداین امتیاز که به امضای ناصرالدین شاه و «سرهنری ولف» وزیر مختار انگلیس در ایران شرکت رژی متعهد می‌شد در ازای انحصار خرید و فروش توتون و تنباکوی ایران به مدت ۵۰ سال، سالیانه مبلغ ۱۵ هزار پوند استرلینگ به همراه یک چهارم سود خالص خود را به شاه بپردازد.
حق انحصاری تجارت برای کمپانی انگلیسیهمچنین به موجب این امتیاز، کمپانی رژی صاحب حق انحصاری تجارت تنباکوی ایران و حتی نظارت بر زراعت آن شناخته می‌شد و در متن آن آمده بود: «اجازه‌نامه‌ای برای فروش و معامله و … توتون و تنباکو و سیگار… حق خالص صاحبان این امتیاز است و احدی جز صاحبان این امتیازنامه حق صدور اجازه‌نامه‌جات مزبور را ندارند».**بازتاب قرارداد در ایران و فتوای میرزای شیرازیانعقاد قرارداد رژی و انتشار خبر آن باعث شد تا موجی از مخالفت‌ها در کشور از فارس شروع شود و در ادامه به تهران، اصفهان، تبریز و … رسید. این مخالفت‌ها به گونه‌ای بود که «علی اکبر فال اسیری» یکی از مجتهدان در شیراز بر بالای منبر از زیر عبا به نشانه جهاد شمشیر بیرون کشید.
مخالفت روشنفکران با وطن فروشی شاههمچنین روزنامه‌هایی مانند «اختر» در عثمانی به مدیریت محمد طاهر تبریزی و «قانون» به مدیریت میرزا ملکم در لندن به مخالفت با این قرارداد پرداختند. قانون در نخستین شماره خود از دولت انتقاد کرد که چگونه و بر اساس چه حق و قانونی حقوق و منافع کشور ما را به ماجراجویان اجنبی می‌فروشد.
تبعید رهبر مبارزه به عراقاین اتفاق‌ها باعث شد تا دولت، آیت الله”علی اکبر فال اسیری ” را به بصره تبعید کند و این اقدام بر خشم مردم فارس افزود. در چنین شرایطی «آیت الله میرزا حسن شیرازی» به عنوان مرجع بزرگ شیعیان از سامرا در فتوایی اعلام کرد: «الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان حکم محاربه با امام زمان علیه السلام است».
همراهی ملت با علمای دینتاجران و بیشتر مردم پس از شنیدن این فتوا در قیامی هماهنگ و یکپارچه توتون‌ها را آتش زدند و حتی در دربار ناصرالدین شاه نیز قلیان‌ها شکسته شد.امین السلطان با مشاهده این اعتراض‌ها در نامه‌ای به میرزا حسن شیرازی، علت اعطای امتیاز را جبران لغو قرارداد تمدید راه آهن بوشهر ـ گیلان اعلام کرد، اما با قانع نشدن او، شاه از بیم شورش مردم و اعلام جهاد عمومی، امتیاز این قرارداد را در ۲۴ اردیبهشت ۱۲۷۰ خورشیدی لغو و امین السلطان در تلگرافی، الغای قرارداد تنباکو و آزادی کشت و تجارت توتون و تنباکو را اعلام کرد.**رشوه گیری در قراردادلغو قرارداد توتون و تنباکو باعث شد تا کمپانی رژی درخواست غرامت کند. با مطرح شدن مساله پرداخت غرامت، نگرانی درباریان و رجالی که در انعقاد قرارداد رشوه‌های کلان گرفته بودند دوچندان شد، زیرا این امتیاز و دیگر امتیاز‌ها با دریافت رشوه به خارجیان اعطا می‌شد و لغو امتیاز تنباکو، ماهیت وطن فروشی و منفعت طلبی بسیاری از صاحب منصبان حکومت را آشکار کرد که چگونه در قبال دریافت اندکی رشوه، منافع هنگفتی از ملت را به بیگانگان تقدیم می‌کردند.
سند اثبات خیانت درباریان به ملت
سندی که این خیانت را ثابت می‌کند نامه تالبوت از پاریس برای امین السلطان در تهران است. در این نامه آمده: «این جانب ماژور تالبوت تعهد می‌کنم که برای حضرت اشرف امین السلطان و اعلیحضرت شاه ایران به حضرت اشرف مبلغ ۴۰ هزار لیره استرلینگ بپردازم: ۱۰ هزار لیره از این مبلغ را روز تفویض امتیازنامه رژی، ۱۰ هزار لیره دیگر از این مبلغ را در اولین روزی که امتیاز رژی به موقع اجرا گذارده شود. ۲۰ هزار لیره بقیه را دو ماه پس از اجرای امتیازنامه رژی».در یادداشت‌های «فوریه» فرانسوی پزشک مخصوص ناصرالدین شاه نیز به این امر اشاره شده و در این باره آورده است: «شرکت انگلیسی، این امتیاز را با دادن رشوه‌های گزاف که به ۲ میلیون فرانک بالغ می‌شود، گرفته و حق این است که تحصیل آن به این خرج می‌ارزیده است».
اعتراف برادر ناصرالدین شاه به وطن فروشی شاه
همچنین «عباس میرزا ملک آرا» برادر ناصرالدین شاه به گوشه‌هایی از خیانت شاه و اطرافیانش در امر واگذاری امتیاز تنباکو اشاره کرده و می‌نویسد: «انحصار تنباکو و توتون را به قیمتی خیلی نازل بدون شرایط به یک کمپانی انگلیسی فروخت و حال آن که لازم بود شرایط صحیحی در این عمل بگذارد و قیمتی گزاف هر ساله بگیرد ولی، چون مبالغی گزاف به اطراف شاه داد و هیچ کسی که احتمال می‌رفت منشا اثری شود، باقی نماند، الا آن که پولی گرفت، لهذا تماماً تصدیق و تحسین نمودند»؛ بنابراین انگلیسی‌ها با صرف پول زیاد توانستند این امتیاز را کسب کنند، اما هنگامی که موضوع پراخت غرامت مطرح شد، این رجال رشوه خوار کوشیدند تا این قضیه افشا نشود و حتی از رییس شرکت رژی خواستند که در قبال حفظ جان او از دست مردم و رساندن منافعی به وی از بروز میزان پرداخت رشوه به آنها خودداری کند.
این افراد حتی مانع شدند که شرکت رژی صورت جزییات مخارج خود را برای برآورد غرامت نزد شاه بفرستد و سرانجام او ناچار شد بدون حسابرسی، متعهد پرداخت غرامت با دریافت وام به مدت ۴۰ سال شود تا «هر کسی هر چه رشوه گرفته بود در کیسه‌اش ماند و ضرر همه را با علاوه به گردن شاه گذاشتند که از رعیت بی چاره گرفته به فرنگی بدهد».
** نقش علمای مذهبیجنبش تنباکو ماهیتی کاملاً مذهبی داشت آن هم به دلیل رهبری روحانیتی که از بطن مردم برخاسته بود و تلاش داشت تا سلطه استعمار را نفی کند، زیرا حضور استعمار را منافی متن صریح قرآن و سبب آسیب به عقل و ایمان مردم می‌دانستند.
به همین دلیل نیز علمای شهر‌های مختلف مردم را در اعتراض نسبت به امتیاز تنباکو و سلطه خارجی بسیج کردند که در نهایت نیز به پیروزی رسیدند.
بیشتر بخوانید:ملت ایران اجازه سلطه به آمریکا را نخواهد داد
در همین ارتباط «حامد آلگار» استاد مطالعات اسلامی و زبان فارسی در دانشگاه کالیفرنیا درباره نقش علمای مذهبی در نهضت تنباکو و اثرات این نهضت می‌نویسد: «هیجانی که علیه امتیاز تنباکو پدید آمد از یک طرف تکرار نقش سنتی علما در مخالفت با دولت و از جهت دیگر، پیش در آمد انقلاب مشروطه بود.
علما در فرصت‌های مناسب به منظور دفاع از منافع ملی، علیه دولت اقدام می‌کردند. در امتیاز تنباکو، تمام ملت به رهبری علما متحد شدند. این اقدام در اصل، مقابله‌ای بود میان مردم و دولت که در آن رهبری علما، اراده و مفهوم تازه‌ای از رهبری را نشان داد»منابع: ویکی پدیا، ایرنا
