با مطالعه سیره اجتماعی امیرالمومنین (علیه السلام)، با آموزه‌هایی همانند تاکید بر نتایج اعتقادی و عرفانی و اخلاقی تکالیف دینی، مبارزه با بدعت‌ها و توجه به جنبه‌های اقتصادی شعائر مذهبی بر می‌خوریم که در این مطلب به توضیح این آموزه‌ها پرداخته ایم.
به گزارش سرویس وبگردی پاتوق من، موضوع‌های اقتصادی از مؤلفه‌های مهم اجتماعی هستند و بی توجهی به آنها ممکن است با وجود همه تدابیر و فعالیت‌های دینی، به نابودی جامعه منجر شود.
۵. تأکید بر نتایج اعتقادی، عرفانی و اخلاقی تکالیف دینی
موسم رمضان، صرف نظر از تکالیف و ضوابط شرعی و فقهی، دارای اهداف و مقاصد عرفانی، کلامی و اخلاقی است. پرداختن به شرایط درستی و بطلان تکالیفی، چون نماز و روزه و مستحباتی، چون ذکر و تلاوت قرآن، نباید سالکان را از دست یابی به مراتب اعتقادی، عرفانی و اخلاقی باز دارد. این گروه از موضوع‌ها را با مراجعه به نفس می‌توان سنجید، اما در رفتار‌ها و شعائر عمومی، کمتر می‌توان آنها را راست آزمایی کرد و حتی شاید بیش از تکالیف و ضوابط فقهی، آسیب پذیر هستند و فراموش می‌شوند.
امیرالمؤمنین حضرت علی در خطبه ای، ماه رمضان را ماه باز شدن در‌های آسمان و دربند شدن شیاطین می‌داند. [۵۲]و با تکیه بر سیره پیامبر، دهه آخر رمضان را فرصتی برای اعتکاف در مساجد و شب زنده داری اعلام می‌دارد. [۵۳]امیرالمؤمنین حضرت علی تحمل گرسنگی و تشنگی را کمترین و ساده‌ترین تکالیف این ماه [۵۴]و خود داری از خوردن و آشامیدن را زمانی که منجر به پرهیز از حرام‌های دیگر شود، سودمند می‌دانست. [۵۵]در روایتی دیگر امیرالمؤمنین حضرت علی با تکیه بر سخنان پیامبر، روزه را از نخستین عبادات و میراث آن را حکمت و میراث حکمت را معرفت و میراث معرفت را یقین معرفی می‌کند. در این حدیث، یقین به عنوان بالاترین مراتب کمال و قرب الهی تعریف شده است، به گونه‌ای که پس از مرگ در مرتبه‌ای قرار می‌گیرد که دیگر، میان او و خداوند حجابی نیست و در آن حال، خداوند مشتاق وی خواهد بود. [۵۶]حضرت در احادیث دیگری، عموم مردم را به مراقبت بر اعضا، جوارح، رفتار و کردار در ماه رمضان سفارش می‌کند و عبادات و تکالیفی را در هر شب و روز رمضان [۵۷]و یا بر برخی از مناسبت‌های این ماه مانند شب قدر، [۵۸]شب اول رمضان یا شب عید فطر [۵۹]تأکید می‌نماید. هم چنین، حضرت، مردم را در ماه رمضان به استغفار و دعا که دفع کننده بلا و از بین برنده گناهان است، فرا می‌خواند. [۶۰]
۶. مبارزه با بدعت‌ها
مراسم و موسم‌های فراگیر با خاستگاه‌های متنوع ملی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و مذهبی، هر کدام اثر و هدف خاصی را پی گیری می‌کنند، اما عواملی، چون مرور زمان، اثرگذاری عوامل پیرامونی، خرافه ها، انحراف‌ها و مصلحت اندیشی موجب می‌شود که اهداف و پی آمد‌های اصلی و اولیه این مناسبت‌ها و مراسم فراموش شود و حتی نتیجه عکس دهد. به گونه‌ای که ممکن است مراسمی ملی، تهدیدی ملی باشد و آیینی فرهنگی به معضلی فرهنگی تبدیل گردد. نکته دیگر این که امروزه برخی آیین‌ها و مناسک دینی و مذهبی، چنان دچار تحریف و انحراف شده اند که نه تنها عالمان، بلکه عموم متدینان از آن بیزاری می‌جویند. در این میان، مصلحت اندیشی، اجتهاد در مقابل نص، عرفی زدگی و سهل گیری در احادیث و دلایل سنن، همگی بسترساز ظهور و بروز بدعت‌ها و انحراف‌ها در آیین‌ها و شعائر دینی خواهند بود.
با مطالعه سیره حضرت امیرالمؤمنین علی به ویژه دوره پس از تشکیل حکومت، درمی یابیم که به دلیل فراهم آمدن برخی لوازم و زمنیه‌های امر به معروف و نهی از منکر، پاره‌ای اصلاحات در امور اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و قومیتی در کوفه و دیگر سرزمین‌های اسلامی رخ داده است، اما در امور و موسم‌های اجتماعی، اصلاحات کمتری صورت گرفته است.
شیخ طوسی در نقل حدیثی از امام صادق می‌گوید: آن هنگام که امیرالمؤمنین حضرت علی به کوفه وارد شد، فرزندش حسن را فرمان داد که مردم را از نماز مستحبی به صورت جماعت (تراویح) [۶۱]در ماه رمضان نهی کند، اما مردم مقاومت کردند و فریاد واعمراه سر دادند. [۶۲]چنان که از اعتراض مردم برداشت می‌شود، نماز تراویح را عمر بن خطاب بنیان نهاده بود [۶۳]و به منابع دینی مستند نیست. از این رو امیرالمؤمنین حضرت علی در ابتدای ورود به کوفه و در آغاز ماه رمضان، پیش از هر اقدامی، مردم را از استمرار این بدعت نهی فرمود. پیش از این، رسول خدا در برخورد با بدعتی مانند آنچه خلیفه دوم بنیان نهاد، فرموده بود: این گونه امور معصیت هستند. آگاه باشید که هر بدعتی هرچند در عبادات گمراهی است و هر گمراهیای به آتش ختم می‌شود. سنتی کم سهل و آسان بهتر است برای شما از بدعتی زیاد، طولانی و سخت. [۶۴]
٧. توجه به جنبه‌های اقتصادی شعائر مذهبی
رویکرد برخی مبنی بر نکوهش دنیا و تقابل دنیا و آخرت، آنها را بر آن داشته است که کمتر از منظر دین به لوازم و قوانین زندگی مادی بنگرند و از آن جا که درصدد تعریف فرهنگ، تمدن، هنر، صنعت، علوم انسانی و تجربی و اقتصاد برنیامده اند یا رویکرد انزوا و تحجر را در پیش می‌گیرند و یا ناچار به پذیرش موضوع‌های یاد شده از منظر مکاتب غیر دینی و یا جدا انگاری حیات مادی و معنوی و پذیرش زندگی در چنین محیطی می‌شوند.
موضوع‌های اقتصادی از مؤلفه‌های مهم اجتماعی هستند و بی توجهی به آنها ممکن است با وجود همه تدابیر و فعالیت‌های دینی، به نابودی جامعه منجر شود. توجه به این رکن از قوانین اجتماعی در بسیاری از دستور‌ها و توصیه‌های تکلیفی، اخلاقی، اعتقادی و عرفانی مشاهده می‌شود. یکی از این موارد، سیره امیرالمؤمنین حضرت علی در ماه رمضان است. برای نمونه، حضرت با تکیه بر حدیثی از پیامبر این دعا را پیش از افطار درباره رعایت حقوق مادی در رمضان سفارش می‌کند: خدایا! برای تو روزه گرفتیم و بر رزقی که برای ما مقرر فرمودی، افطار نمودیم. پس، از ما بپذیر، گرسنگی مان مرتفع شد و رگ‌های مان پر خون و برای ما اجر باقی ماند. ان شاءالله. [۶۵]در این دعا روزه داران بیان می‌دارند که بهره مندی مادی به خواست خداوند است و افزودن بر آن از هر راهی روا نیست. هم چنین رعایت حقوق و قوانین فردی و اجتماعی از اسباب تقرب به خداوند است.
یکی دیگر از رفتار‌هایی که امیرالمؤمنین حضرت علی در رمضان تأکید می‌کند، افطار بر غذایی منزه از هرگونه شبهه است. در گزارشی مشاهده می‌شود که حضرت بر منزه بودن افطار خود در رمضان اصرار داشت و آن را در کیسه مخصوص و بسته نگه می‌داشت، به گونه‌ای که برخی به اشتباه، آن را نشانه بخل می‌پنداشتند. [۶۶]تمرین روزه داران بر استفاده از منابع مالی مشروع و به دور از هرگونه تخلف و حقوق دیگران، می‌تواند به کاهش معامله‌های غیرمشروع و تجاوز نکردن به حقوق مادی و معنوی دیگران کمک کند. این اهتمام موجب می‌شود افرادی که در روابط اقتصادی خود، به حقوق دیگران و ضوابط قانونی و شرعی چندان پای بند نیستند، جایگاه خویش را در میان مردم از دست دهند و به نوعی گرفتار انزوا شوند.
امیرالمؤمنین حضرت علی ضمن تأکید بر رعایت حقوق قانونی و شرعی در کسب مال و سرمایه، رویکرد‌هایی اخلاقی اقتصادی، چون قناعت را سفارش می‌کرد. برای مثال، حضرت در پاسخ به عدی بن حاتم که درباره علت سادگی سفره افطار ایشان پرسیده بود، قناعت را مقصود خود از این سیره بیان می‌دارد. [۶۷]هم چنین، صله ارحام و رسیدگی به آنها و توصیه به اطعام نیازمندان، [۶۸]از دیگر رفتار‌هایی است که امیرالمؤمنین حضرت علی در رمضان بر آنها تأکید می‌نمود و در سایه این حرکت، مسئولیت پذیری اجتماعی و رسیدگی به گرفتاری‌های اقتصادی مردم تحقق می‌یافت.
پی نوشت:
[۵۲]شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ترجمه حسن زاده، تهران: ارمغان طوبی، ١٣٨٣، ص ١۵٩.
[۵۳]سیوطی، پیشین، ج ۶، ص ٣٧۶.
[۵۴]قبانجی، پیشین، ج ٣، ص ٣۶٣.
[۵۵]مجلسی، پیشین، ج ٩٣، ص ٢٩۴.
[۵۶]الحسن بن محمد دیلمی، إرشاد القلوب، قم: انتشارات شریف رضی، ١۴١۵ ه. ق، ج ١، ص ١٩٩.
[۵۷]قبانجی، پیشین، ج ٣، ص ٣٠۴.
[۵۸]همان، ص ٣٠۵؛ أحمد بن الحسین بیهقی، شعب الإیمان، تحقیق أبی هاجر محمد السعید بن بسیونی زغلول، بیروت: دار الکتب العلمیۀ، ١۴١٠ ه. ق، ج ٣، ص ٣٣٧.
[۵۹]محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجد، بیروت: مؤسسۀ فقه الشیعۀ، ١۴١١ ه. ق، ص ٨۵٢.
[۶۰]شیخ صدوق، فضائل الأشهر الثلاثۀ، تحقیق میرزا غلام رضا عرفانیان، بیروت: دار المحجۀ البیضاء للطباعۀ والنشر والتوزیع، ١۴١٢ ه. ق، ص ٧۶.
[۶۱]ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر دار بیروت، ١٣٨۵ ه. ق، ج ٢، ص ٣۴٠.
[۶۲]شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، تهران: اسلامیه، ١٣۶۵، ج ٣، ص ٧٠.
[۶۳]ابن عبدالبر، الاستیعاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت: دار الجیل، ١۴١٢ه. ق، ج ٣، ص ١۴٠٧.
[۶۴]شیخ طوسی، پیشین، ص ۶٩ – ٧٠.
[۶۵]کلینی، پیشین، ج ۴، ص ٩۵.
[۶۶]شیخ طوسی، پیشین، ج ۴، ص ٢٠٠.
[۶۷]مجلسی، پیشین، ج ۴٠، ص ٣٢۵.
[۶۸]راوندی، پیشین، ص ١٧۵.
منبع: نعمت الله صفری فروشانی / حامد قرائتی، تاریخ اسلام، تابستان ۱۳۹۳ – شماره ۵۸
