میل به فرزند و استمرار نسل از انگیزه های اصلی و اهداف مهم تشکیل خانواده است که در سبک زندگی پیشوایان معصوم (علیهم السلام) مورد تأکید قرار گرفته است. در این میان مسئله تربیت فرزندان نیز بسیار مهم و مورد توجه ایشان بوده است.
به گزارش سرویس وبگردی پاتوق من، مسئله تربیت یکی از کار‌های بسیار مهم، حساس و ظریف است؛ تربیت عبارت است از شکوفا سازی استعداد‌ها و جهت دهی آن به سوی کمال مطلوب. تربیت ضروری‌ترین نیاز انسان در زندگی است. انسان بدون تربیت صحیح ره به جایی نمی‌برد و نمی تواند به درک معنای انسانیت نایل آید و به فتح قله‌های رفیع انسانیت دست یابد. بدین جهت تربیت عالیترین هدف پیامبران و اساسی‌ترین پیام کتب و اولین و ضروری‌ترین وظیفه والدین است.
ضرورت و اهمیت تربیت، والدین را بر آن می‌دارد که به این مسوولیت بزرگ ارجی دو چندان نهند؛ برای ایفای درست آن خود را به صلاح و آگاهی از روش و فنون تربیت مجهز بسازند و باالگو گرفتن از مربیان موفق در انجام دادن این وظیفه مهم بکوشند. بی شک معصومان علیهم السلام موفق‌ترین مربیان و سیره قولی و عملی آنها مطمئن‌ترین الگو برای والدین در امر ظریف و پرپیچ و خم تربیت است. بنابراین ما نیز نکاتی از سیره تربیتی امام رضا (ع) در تربیت فرزند رایادآوری کند.
سیره تربیتی امام رضا (ع) عبارت است از؛
تدریجی بودن تربیتتربیت جریانی مستمر و فعالیتی تدریجی است که نه مرزمی شناسد و نه زمان و مکان؛ درخت تربیت زود ثمر نمی‌دهد و نباید انتظارداشت یک شبه یا چند ماهه در امر ظریف و پیچیده تربیت معجزه انجام گیرد.
در سیره ائمه اطهار علیهم السلام و دیدگاه‌های آنان مسایلی، چون انتخاب همسر شایسته، لزوم رعایت آداب ازدواج، توجه به مواقع و شرایط انعقاد نطفه، مراقبت‌های ایام بارداری و … حکایت ازاین نکته مهم دارد.
صفوان بن یحیی از امام رضا (ع) نقل کرده است که فرمود: هیچ سودی برای مرد بهتر از همسر صالح، که هنگام دیدن وی شوهر خوشحال شود و در غیاب شوهر نگهدار خود و اموالش باشد، نیست. حسین بن بشار واسطی می‌گوید: خدمت امام رضا (ع) نامه نوشتم که یکی از بستگانم از دخترم خواستگاری کرده است، ولی مرد بد اخلاقی است. [آیا صلاح هست که دخترم را به ازدواج او در آورم؟]حضرت فرمود: اگر بداخلاق است، دخترت را به ازدواج او در نیاور.
در طلیعه ازدواج بایدمهمترین هدف ازدواج، که همان تربیت فرزندان صالح است، مورد توجه باشد ویاد خداوند متعال میهمان قلب‌های پاک زن و مرد بوده و آنها باید، ضمن رعایت سایر آداب نکاح، از خداوند فرزند سالم و صالح طلب کنند.
مراقبت‌های ایام بارداری بسیار مهم و ضروری است. توجه به وضعیت روانی همسر، گستراندن بستر آرامش در منزل و خارج آن و نیز تغذیه مناسب و سالم از ضرورت‌های این دوره است. علاوه بر غذای سالم و مقوی، استفاده ازبرخی میوه‌ها و خوراکی‌ها می‌تواند در آینده کودک و شخصیت و صفاتش مؤثر باشد.
اولین گامبعد از تولد، کودک قدم به جهانی نو می‌گذارد. در اولین گام باید آوای توحید را در گوش نوزاد زمزمه کرد، امام رضا (ع) فرمود هنگام تولد فرزند درگوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگویید.
نامگذارینام نیکو مایه سربلندی و افتخار ونام زشت باعث سرشکستگی و احیانا احساس حقارت است. زیرا نام تا پایان عمر باانسان همراه است. امام هشتم شیعیان نام نیکوی محمد را بر فرزنددلبندش نهاد و از تاثیر این نام نیکو چنین پرده برداشت: «خانه‌ای که در آن نام محمد باشد، روز و شبشان را با خیر و نیکی به پایان می‌رسانند.»
مراقبت از کودک و کودک و سلامتیدر سیره تربیتی امام رضا (ع)، علاوه بر تاکید بر سایر ابعاد، به رعایت بهداشت، تغذیه سالم و نیز عوامل غیر مادی مؤثر در سلامتی مانند صدقه و عقیقه توجه خاص شده است. آن حضرت، در بخشی از مطالبی که برای مامون نوشت، چنین نگاشت: عقیقه کردن برای پسر و دختر، نامگذاری، تراشیدن مو‌های سر نوزاددر روز هفتم و معادل وزن مو‌ها طلا یا نقره صدقه دادن لازم است.
صحبت با کودکقدرت درک کودک اندک است و توان فهم معانی کلمات را ندارد. در عین حال سخن گفتن با او نشانه توجه والدین به اوست. هنگامی که امام جواد (ع) به دنیا آمد، حضرت رضا (ع) در تمام طول شب با او صحبت می‌کرد.
محبتمحبت داروی شفابخش دردها، تسکین دهنده قلبهاست و بهترین راه حل مشکلات و ناسازگاری‌های تربیتی است. کودکان، نوجوانان و جوانان بیش از دیگران تشنه جام زلال محبتند. رفتار نابجا وناقصشان را با محبت اصلاح کنید و ناسازگاری و پرخاشگری نابجایشان را با داروی محبت از میان ببرید.
اباصلت می‌گوید: هنگامی که جواد (ع) بربستر شهادت پدر وارد شد، حضرت رضا (ع) از بستر برخاست، به سوی او رفت، دست برگردنش انداخت، او را به سینه فشرد، میان دو چشمش را بوسید و با او سخن گفت… محبت کلید حل بسیاری از مشکلات تربیتی است. گاهی والدین در مقابل اصرارزیاد کودکان بر خواست‌های غیر معقول یا غیر ممکن، رفتاری تند و نامناسب ابراز می‌کنند؛ ولی حتی در چنین موقعیتی رفتار محبت آمیز مناسبتر و مؤثرتراست.
احترامکودک و نوجوان هر چند به رشد اجتماعی و عقلانی کافی نرسیده است؛ اما برای خود احترام قایل است. بدین جهت رفتار احترام آمیز والدین و مربیان نقش مؤثری در تربیت و رشد او دارد. امام رضا (ع) برای جواد (ع) احترام بسیار قایل بودند و از این شیوه مؤثر در تربیت فرزند بسیار بهره می‌برد. حضرت رضا (ع) همواره از فرزند بزرگوارش محمد با کنیه [که نزد عرب علامت بزرگداشت و احترام است]نام می‌برد.
تشویقتشویق در تربیت کودک و نوجوان بسیار مؤثر است. تشویق بجا و مناسب در فرزندان ایجاد انگیزه و شوق می‌کند و آنان را برای انجام کار‌های بزرگترآماده می‌سازد. در واقع تشویق نردبان پیشرفت و موفقیت فرزندان است. بدین جهت این شیوه نیز مورد توجه حضرت رضا (ع) بود.
نظارت والدینزندگی صحنه درس و تجربه است. کودکان و نوجوانان بهره کمتری از تجربه دارند وبدین سبب به نظارت و کمک والدین نیازمندترند. نظارت مستمر و حساب شده بروضعیت اخلاقی، تحصیلی و رفتاری فرزند یک ضرورت انکارناپذیر در امر تربیت است؛ البته این نظارت باید منطقی و حتی الامکان غیر مستقیم و بجا باشد. نکته مهم این است که نظارت به مواقع حضور والدین، به ویژه پدر، در کانون خانواده اختصاص ندارد؛ حضرت رضا (ع) که به سبب ستم فرمانروایان ناگزیر مدتی دوراز وطن و خاواده به سر برد، به شکل‌های گوناگون همچون نامه و پیام‌های شفاهی از دور بر وضعیت فرزندش جواد (ع) نظارت می‌کرد و راهنمایی‌های لازم را به وی ارائه می‌دادند.
بیشتر بدانید؛ ۴ راهکار پیامبر برای تربیت دینی فرزندانابن ابی نصر می‌گوید امام رضا (ع) وقتی از خانواده دور بود در نامه‌ای به حضرت جواد (ع) چنین نوشته بود:ای اباجعفر، به من اطلاع دادند که خدام، هنگام خروج شما ازخانه، شما را از در کوچک بیرون می‌برند و این به خاطر بخل آنهاست تا از شمابه کسی خیری نرسد; [فرزندم]به حقی که بر گردن تو دارم، از تو می‌خواهم که ورود و خروجت فقط از در بزرگ باشد. هنگامی که خواستی از خانه خارج شوی، همراه خود طلا و نقره داشته باش و هر که از تو چیزی خواسته، عطا کن. اگرعموهایت از تو طلب کمک کردند، کمتر از پنجاه دینار عطا نکن و بیشتر از آن به اختیار توست. اگر از عمه هایت کسی از تو کمک خواست، کمتر از بیست و پنج دینارمده و بیشتر از آن به اختیار توست. [فرزندم]این سفارش من به خاطر رشد ورفعت مقام توست، پس به دیگران انفاق کن و از خدای صاحب عرش، ترس فقر وتنگدستی نداشته باش.
خود اتکایی
توجه به استقلال و خوداتکایی از نکات مهم تربیتی است. همگام با رشد جسمانی و افزایش سن، توقعات و انتظارات مردم از کودک افزایش می‌یابد و او باید خود را برای ایفای نقش در جامعه آماده سازد. والدین باید ضمن نظارت صحیح و حساب شده به تدریج زمینه استقلال و خوداتکایی را در فرزندانشان به وجود آورند و باواگذاری مسوولیت بدانان قدرت اداره زندگی را در آنها تقویت کنند. از نکات بسیار زیبای سیره تربیتی امام رضا (ع) توجه به این امر مهم است. آن حضرت به خوبی برای فرزندش جواد (ع) آینده نگری فرمود و، چون می‌دانست فرزندش در نوجوانی مسوولیت بزرگ رهبری جامعه اسلامی را به عهده می‌گیرد با واگذاردن مسوولیت‌ها به وی قدرت مدیریت و رهبری را در او تقویت کرد.
پرورش بعد عقلانیتربیت باید همه جانبه باشد. پرورش بعد عقلانی و شکوفاساختن استعداد منطق و استدلال در فرزند یکی از مهمترین ابعاد تربیت است.
منطقی بار آوردن فرزند سبب می‌شود درست بیندیشد، منطقی تصمیم بگیرد، منطقی رفتار کند و در صورت لزوم، بی هیچ هراسی از دیدگاه‌ها و رفتار‌های خود دفاع کند. سیره تربیتی حضرت رضا (ع) از این منظر نیز الگویی کامل برای همه رهروان آن حضرت است. بنان بن نافع نقل می‌کند که روزی مامون از جایی که حضرت جواد (ع) با کودکان بازی می‌کرد، می‌گذشت. کودکان از ترس میدان بازی را ترک کردند و تنها جواد (ع) آنجا ایستاد. مامون از او پرسید: چرا همراه بچه ها فرار نکردی؟ فرمود: گناهی مرتکب نشدم تا از ترس بگریزم و جاده هم تنگ نیست تا آن را برایت باز کنم، از هر جا می‌خواهی عبور کن. مامون [از این پاسخ تعجب کرد و]پرسید: تو کیستی؟ حضرت در جواب فرمود: من محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام هستم.
منبع: پروتال علوم انسانی/ پانا/ پایگاه اطلاع رسانی حوزه/ خبرگزاری مهر/معارف نت
